تعاملات کنشگران اجتماعی در ساختن شهر پالایشگاهی آبادان، تاریخ اجتماعی کار در صنعت نفت ایران - تور روسیه ارزان

صد سال است که نفت و عایدیش در مرکز تمامی تحولات تاریخ معاصر کشور قرار گرفته است و با این همه، تاریخ این صنعت و فراز و فرودهایش تقریباً هیچ گاه همانند یک تاریخ اجتماعی مورد آنالیز قرار نگرفته است. در این اثر کنکاش در باب تبعات سیاسی این صنعت است بر دولت ها و منتقدان و مخالفان شان، پیامدهای مالی این صنعت و نهایتاً تأثیر متقابل وجوه مالی و سیاسی آن، یعنی اقتصاد سیاسی نفت. این کتاب باب ورودی است بر مبحث تاریخ اجتماعی صنعت نفت در ایران از منظرِ شکل گیری طبقه کارگر صنعتی در استان خوزستان. زاویه ورود به این مبحث، زاویه ای فضایی و جغرافیایی است و مشخصاً بر شکل گیری محیط مصنوع نفتی در شهر پالایشگاهی آبادان تمرکز دارد و کنش ها و تعاملات کنشگران اجتماعی دخیل در ساختن این شهر صنعتی را آنالیز می نماید.

نفت را باید یکی از مباحث اساسی، تاثیرگذار و بحث برانگیز تاریخ ایران به حساب آورد که به ویژه با محیطی همانند آبادان پیوندی ناگسستنی دارد؛ شهری صنعتی که در اوایل سده بیستم میلادی با کوششی سخت و پیوسته به سرعت ساخته شد و تاسیس مجموعه نفتی تازه با رشد سریع را تسهیل کرد که در این ارتباط کتاب و نوشته های زیادی به رشته تحریر عایدی که کتاب محیط مصنوع و شکل گیری طبقه کارگر صنعتی: تاریخ اجتماعی کار در صنعت نفت ایران(1941-1908م. 1320-1287ش) نوشته کاوه احسانی یکی از مهمترین تحقیق هایی محسوب می گردد.

احسانی فصل نخست یا عایدی کتاب خود را با عنوان تاریخ اجتماعی کار و نفت به مثابه تاریخی شهری دنبال می نماید و می گوید که رویکرد و دیدگاه کلی خودش به این موضوع بینارشته ای و ورودش به بحث از زاویه فضا و جغرافیا است. وی در این بخش از کتاب خود مفاهیم نظری همانند مواجهه نفتی، نظم اجتماعی و سیاسی نفت به مثابه هم نشت، مجموعه نفتی و عادتواره نفتی می پردازد و در ادامه نقاط عزیمت نظری، تجربی و تاریخی را شرح می دهد.

نویسنده فصل دوم کتاب را با عنوان ژئوپولتیک تاریخی نفت در خوزستان نامگذاری نموده است. وی در این فصل به آنالیز دوباره صورتبندی منطقه ای و ملی خلیج فارس و ایران برای حضور در نوعی سیاست امپراتوری دنیای می پردازد که از طرف انگلیس راهنمایی می شد. احسانی در این فصل نشان می دهد که چگونه نهادهای دولتی و گماشتگان حکومتی در ایران، همانند موضع دولت انگلیس در قبال ایران و خلیج فارس در کوشش برای هم پایی و وفق یافتن با شرایط آشفته و تازه دستخوش تغییرات مداوم در پیکربندی خود می شدند که در خوزستان این تغییر جهت ها به ظهور عادت واره نفتی تازه در دهه 1920 میلادی منجر شد.

فصل سوم از کتاب به مبحث مواجهه نفتی در خوزستان 1921-1908 اختصاص پیدا نموده است که نویسنده در آن به آنالیز جوامع محلی وابسته به زمین و محیط های شبانی در هنگام جایگیری شان در دل چرخه دنیای سرمایه داری نفتی می پردازد. بعلاوه احسانی در این فصل نشان می دهد که مقولات به ظاهر بدوی و سنتی همانند هویت قبیله ای، هرگز مستقر و دائمی نبوده اند، بلکه همیشه با جریان ها و خواست های دنیا بزرگتر وفق پیدا می نموده اند و مشغول دست و پنجه نرم کردن با اصطکاک های درونی بوده اند که در نهایت ثابت شد، امکان تفوق بر آنها وجود ندارد.

احسانی فصل چهارم از کتاب خود را با عنوان جنگ دنیای اول و پی آمدهای آن: ظهور مسئله اجتماعی و تاثیرش بر مجموعه نفتی(1926-1914) نامیده است؛ فصلی که در آن نشان می دهد دولت انگلیس چگونه در دوره پس از جنگ دنیای اول و در واکنش به ظهور سیاست توده ای و ظهور ملی گرایی ضداستعماری دستخوش تحولات عمیق شد که پیامد این شرایط ظهور مساله اجتماعی به عنوان دغدغه اصلی اشکال مختلف حکومت و نهادهای حکومتی بود. در این فصل ظهور سیاست توده ای و اقدامات رفاه اجتماعی را در پی جنگ دنیای اول به مثابه پاسخ به بخشی از خواست های فرودستان برای حقوقی خواهیم دید که تحت مقوله شهروندی مالی و سیاسی قرار می گیرند. این فصل ممکن است در نگاه نخست در نظر خوانندگانی که بیشتر با تاریخ اروپا و غرب آشنایی دارند، اضافی و حتی بی ربط با ماجرای اصلی باشد اما هدف نویسنده از ورود به این موضوع از زاویه تاریخ دنیای کار، تاریخی سازی کنش های مالی، صنعتی، حکومتی و مدیریت اجتماعی بوده است.

دوران پس از جنگ: پدرسالاری ناخواسته و مسئله اجتماعی در مجموعه نفتی خوزستان عنوان فصل پنجم از کتاب را تشکیل می دهد. احسانی در این فصل به کاوش زمینه بروز امر اجتماعی در خوزستان از منظر شرکت نفت و دولت نوپای ایران می پردازد. نویسنده در فصل ششم با عنوان ترکیب یک شهر نفتی(1924-1927) طیفی از اتحادهای شهری تازه را آنالیز می نماید که در سال های میان دو جنگ دنیای در آبادان برای مقاومت در برابر خلع ید بیشتر از طرف سرمایه داری نفتی و نیز برای تقاضای حق بر شهر ظهور کرد. این جنبش های فرودستان به دست جماعت ناهمگونی شکل می گرفت که از محل اصلی سکونت خود جدا شده بودند.

جمع بندی: آبادان و کارگران نفت در سال های بین دو جنگ(1926-1941) عنوان فصل هفتم از کتاب احسانی است که در آن به ارایه جمع بندی از تاریخ اجتماعی آبادان، منطقه و مجوعه نفتی و نیز طبقات کارگر در صنعت نفت در طول سال های بین دو جنگ دنیای می پردازد. بنابراین در جمع بندی کتاب خطوط عمده دوره منتهی به جنگ دنیای دوم را که به اشغال ایران به وسیله متفقین و کناره گیری اجباری رضاخان منجر شد، مورد تحلیل قرار می گیرد.

احسانی لیست منابع را در سرانجام کتاب خود می آورد؛ لیستی که شامل منابع آرشیوی، منابع فارسی و منابع انگلیسی می گردد.

مهمترین و نخستین نکته کتاب حاضر را باید بدیع و نو بودن موضوع دانست که کاوه احسانی به خوبی آن را انتخاب و مورد آنالیز قرار داده است. یکی از نکات قوت دیگر کتاب مساله ای است که مولف درباره آن پژوهش نموده است، یعنی مساله نفت. نویسنده به خوبی مطلع بوده که چگونه نفت به عنوان یک عنصر طبیعی در ایران طی یکصد سال گذشته با تاریخ، سیاست، اقتصاد، اجتماع و... پیوند خورده و شناخت این مسایل به نفت ارتباط دارد. به همین علت هم در این کتاب به چنین مساله با اهمیتی پرداخته است.

نکته قوت دیگر کتاب استفاده از مباحث نظری در عین فارغ نبودن از مباحث تاریخی است؛ یعنی احسانی به خوبی توانسته کتاب حاضر را با منابع و اسناد اصلی و در پیوند با مباحث نظری به رشته تحریر درآورد. به گونه ای که متن کتاب برای خواننده بسیار روان و قابل فهم شده است. یکی از مهمترین نکات دیگر قوت کتاب درباره منابع مورد استفاده نویسنده است زیرا نویسنده از تمام منابع دسته اول، پژوهش ها و اسناد مرتبط با نفت در ایران استفاده نموده است به گونه ای که در سرانجام کتاب به ارایه لیستی جامع از این منابع اختصاص داده است.

نشر شیرازه کتاب محیط مصنوع و شکل گیری طبقه کارگر صنعتی نوشته کاوه احسانی را با ترجمه مارال لطیفی در 642 صفحه و قیمت 360 هزار تومان منتشر و روانه بازار کتاب نموده است.